รำโทน บ้านชากโดน : เสียงกลองที่ยังไม่จางหาย

หากย้อนกลับไปในสมัยสงครามโลกครั้งที่ ๒ ท่ามกลางความตึงเครียดของบ้านเมือง ศิลปะพื้นบ้านอย่าง “รำโทน” กลับได้รับความนิยมอย่างกว้างขวาง ผู้คนในชนบทต่างรวมกลุ่มกันร้องเล่นรำโทนเพื่อความสนุกสนาน ผ่อนคลาย และเชื่อมสายใยชุมชน ทุกจังหวะของกลองโทน รำมะนา และเสียงฉิ่งกรับ คือหัวใจของงานรื่นเริงในยุคนั้น
แต่เมื่อเวลาผ่านไป กระแสนิยมเปลี่ยน ศิลปะการแสดงใหม่ ๆ จากเมืองหลวงเข้ามาแทนที่ ทำให้รำโทนเริ่มซาลงไปทีละน้อย จนกระทั่งเลือนหายไปจากเวทีสาธารณะ

คณะยายหมวน เมตตา : ผู้รักษาไฟรำโทน
หนึ่งในคณะรำโทนที่ยังคงถูกกล่าวถึงจนวันนี้ คือ “คณะยายหมวน เมตตา” แห่งบ้านชากโดน อำเภอแกลง จังหวัดระยอง ยายหมวนเริ่มเล่นรำโทนตั้งแต่ พ.ศ. 2482 บนลานบ้านท่ามกลางชาวบ้านที่มานั่งล้อมวง ความสุขเรียบง่ายแบบพื้นบ้านนั้นตราตรึงใจผู้คนเสมอ
แต่กระแสที่โรยแรงก็ไม่อาจต้านได้ รำโทนค่อย ๆ เสื่อมความนิยม และสุดท้ายเลิกเล่นไปเมื่อราว 50 ปีก่อน อย่างไรก็ตาม เรื่องรำโทนยังไม่ถึงคราวดับสิ้น เพราะใน พ.ศ. 2544 ได้มีการรื้อฟื้นการแสดงขึ้นมาใหม่อีกครั้ง ถือเป็นการชุบชีวิตศิลปะที่เกือบสูญหายให้กลับมาโลดแล่นบนเวที

เพลงสองสาย : เมืองหลวงกับท้องถิ่น
เพลงที่ใช้ประกอบรำโทนมีอยู่สองประเภทใหญ่ ๆ
1. เพลงจากเมืองหลวง – เพลงที่รัฐบาลในสมัยนั้นเผยแพร่ผ่านวิทยุ หลายเพลงมีเนื้อหาสนับสนุนฝ่ายการเมือง หรือปลุกใจประชาชน
2. เพลงพื้นบ้านแต่งเอง – เป็นเพลงที่ชาวบ้านสร้างขึ้นเองให้เข้ากับบริบทท้องถิ่น เช่น เพลงรุ้งงาม เพลงไหว้ปู่ภู่ และ เพลงไหว้ครู ของคณะยายหมวน
การผสมผสานเช่นนี้ ทำให้รำโทนเป็นทั้งกระจกสะท้อนสังคมและเวทีสร้างสรรค์ความสนุกของชาวบ้าน

การแต่งกายที่มีเสน่ห์
อีกสิ่งที่ทำให้รำโทนมีชีวิตชีวา คือ การแต่งกาย ชายหนุ่มจะใส่เสื้อลายดอกคอกลมแขนสั้น กางเกงขาก๊วย พร้อมผ้าขาวม้าคาดเอว ส่วนฝ่ายหญิงจะใส่เสื้อคอกลมเข้ารูปแขนยาว นุ่งโจงกระเบนสวยงาม เมื่อออกลีลารำ ท่วงท่าดูอ่อนช้อยและเป็นธรรมชาติ สะท้อนความงดงามแบบวิถีไทย

เครื่องดนตรีเรียบง่ายแต่มีพลัง
ดนตรีรำโทนใช้เพียงไม่กี่ชิ้น ได้แก่ กลองโทน รำมะนา ฉิ่ง และกรับ แต่กลับสร้างพลังทางอารมณ์ได้มหาศาล เมื่อจังหวะเริ่มต้นขึ้น ผู้รำก็เคลื่อนไหวอย่างพร้อมเพรียง ทุกเสียงกลองคือการชวนคนดูให้ลุกขึ้นมาร่วมสนุก คณะหนึ่งจะมีผู้แสดงฝ่ายชายราว 2–4 คน ฝ่ายหญิงก็ใกล้เคียงกัน การแสดงสามารถจัดได้แทบทุกโอกาส เว้นแต่งานศพที่ถือว่าไม่เหมาะสม
จากลานบ้านสู่เวที ในอดีต รำโทนมักเล่นกัน “กลางบ้าน” ผู้คนล้อมวงนั่งกับพื้น บรรยากาศอบอุ่นเหมือนงานเลี้ยงของครอบครัวใหญ่ แต่ปัจจุบันเพื่อความสะดวก จึงนิยมจัดบนเวที มีเครื่องเสียงและไฟฟ้าช่วยขับบรรยากาศ ทำให้ผู้ชมเห็นการรำได้ชัดเจนยิ่งขึ้น

ขั้นตอนการแสดง
การแสดงรำโทนเริ่มด้วย เพลงไหว้ครู เพื่อแสดงความเคารพแก่ครูบาอาจารย์ จากนั้นจึงเข้าสู่การร้อง การรำ และ “ตีบท” ไปตามเนื้อเพลง ท่าทางที่ใช้จะเป็นธรรมชาติ เข้าใจง่าย ให้ผู้ชมเข้าถึงความหมายได้โดยตรง
แต่ละเพลงมักจะร้องซ้ำ 2–3 เที่ยว เพื่อสร้างอารมณ์ร่วม เมื่อเพลงหนึ่งจบลง ดนตรีจะหยุด แล้วจึงขึ้นเพลงใหม่ไปเรื่อย ๆ

การฟื้นฟูในยุคปัจจุบัน
แม้รำโทนจะได้รับการฟื้นฟูใน พ.ศ. 2544 แต่ก็ไม่ได้แสดงเป็นประจำ เนื่องจากนักแสดงและนักดนตรีต่างมีภาระหน้าที่ในการทำมาหากิน รำโทนจึงมักปรากฏเฉพาะในโอกาสพิเศษ เช่น งานประเพณีสำคัญหรืองานอนุรักษ์วัฒนธรรม
แม้จะไม่ได้เล่นบ่อย แต่ทุกครั้งที่เสียงกลองโทนดังขึ้นพร้อมเสียงร้องก้องกังวาน ก็เหมือนพาผู้ชมย้อนกลับไปสัมผัสวิถีชีวิตของบรรพบุรุษ

บทสรุป
รำโทนคือศิลปะพื้นบ้านที่สะท้อนความเป็นชุมชนได้อย่างชัดเจน เป็นทั้งความบันเทิง เสียงหัวเราะ และความผูกพันของผู้คน แม้วันเวลาจะทำให้มันเคยเลือนหายไป แต่ความพยายามของคนท้องถิ่น โดยเฉพาะคณะยายหมวน เมตตา ก็ทำให้รำโทนยังคงปรากฏอยู่ในความทรงจำและหัวใจของคนระยอง ทุกครั้งที่รำโทนถูกฟื้นขึ้นมา มันไม่เพียงแต่เป็นการแสดง แต่ยังเป็นการยืนยันว่า วัฒนธรรมของเราจะไม่มีวันสูญหาย ตราบใดที่ยังมีคนลุกขึ้นมาร้อง เล่น และรำไปด้วยหัวใจ

ยายหมวนเมตตา รำโทนบ้านชากโดน หมู่ที่ ๕ บ้านชากโดน อำเภอแกลง ระยอง