หนังใหญ่วัดบ้านดอน
โรงละครหนังใหญ่วัดบ้านดอน 081 295 6069
หนังใหญ่วัดบ้านดอนถือเป็นมหรสพชั้นสูงของไทยที่สืบทอดมากว่า 100 ปี และมีความสำคัญเชิงวัฒนธรรมเทียบได้กับโอเปร่าในยุโรป อำไพ บุญรอด ทุ่มเทชีวิตเพื่อรักษาและฟื้นฟูศิลปะนี้ให้คงอยู่ในสังคมร่วมสมัย เขาเห็นคุณค่าของการรวมศาสตร์และศิลป์ทั้งสี่แขนงของไทยไว้ในการแสดงเดียว และได้ริเริ่มจัดเทศกาลหนังใหญ่ “ไฟกะลา” ประจำปีเพื่อให้ประชาชนเข้าถึงมหรสพนี้
อำไพ บุญรอด มีพื้นเพจากครอบครัวศิลปินและเติบโตในบรรยากาศของนาฎกรรมไทยตั้งแต่เด็ก ก่อนเข้ามามีบทบาทสำคัญในการฟื้นฟูหนังใหญ่วัดบ้านดอนในปี 2543 ภายหลังการอนุรักษ์ตัวหนังเก่าและจัดพิพิธภัณฑ์เมื่อปี 2538–2539 เขาได้รับการชักชวนจากครูอำนาจ มณีแสง ให้เป็นผู้พากย์หนังใหญ่ และต่อมากลายเป็นครูพากย์หลักและผู้ดูแลคณะจนถึงปัจจุบัน
หนังใหญ่วัดบ้านดอนรวบรวมวรรณกรรม นาฏกรรม หัตถกรรม และดุริยางศิลป์ไทยเข้าด้วยกัน อำไพชี้ให้เห็นว่าหนังใหญ่มีจุดกำเนิดก่อนโขน และเคยเล่นเฉพาะในวัง ก่อนแพร่สู่ประชาชน การแสดงมักจัดในงานสงกรานต์ งานประจำปีของวัด และงานพระราชพิธีสำคัญ ปัจจุบันประเทศไทยเหลือแหล่งอนุรักษ์หนังใหญ่เพียงสามแห่ง คือ วัดบ้านดอน ระยอง วัดขนอน ราชบุรี และวัดสว่างอารมณ์ สิงห์บุรี
อำไพได้ฟื้นฟูหนังใหญ่วัดบ้านดอนโดยปรับการแสดงให้ร่วมสมัย เช่น การเขียนบทใหม่ การแกะตัวหนังใหม่ และการสอดแทรกภาษาท้องถิ่นระยอง การปรับปรุงนี้ช่วยให้คณะรับงานได้มากขึ้น และคงเอกลักษณ์ของการแสดงดั้งเดิมไปพร้อมกับสร้างความน่าสนใจแก่ผู้ชมสมัยใหม่ นอกจากนี้เขายังฝึกเยาวชนให้มีความรู้ในการพากย์และเชิดตัวหนังต่อเนื่อง
ความรักและความมุ่งมั่นของอำไพในการสืบสานหนังใหญ่เป็นตัวอย่างของจิตอาสาที่รักษามรดกวัฒนธรรมไทย แม้การแสดงมหรสพนี้จะไม่สามารถสร้างรายได้เพียงพอให้ครอบครัวผู้สืบทอด แต่เขายังคงฝึกฝนคนรุ่นใหม่และรักษาความต่อเนื่องของศิลปะ เพื่อให้หนังใหญ่วัดบ้านดอนยังคงมีชีวิตและเป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมระยองต่อไปในอนาคต
พิพิธภัณฑ์หนังใหญ่วัดบ้านดอน เป็นสถานที่สืบทอดมรดกภูมิปัญญาการแสดงหนังใหญ่ และเก็บรักษาอนุรักษ์ตัวหนังใหญ่ อายุกว่า 200 ปี ให้ได้เรียนรู้ โดยพิพิธภัณฑ์หนังใหญ่วัดบ้านดอน เป็น 1 ใน 3 แห่ง ที่เหลืออยู่ในประเทศไทย หนังใหญ่วัดบ้านดอน มีมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2431 เจ้าเมืองคนแรกของจังหวัดระยอง ได้เห็นว่าวัฒนธรรมการเล่นหนังใหญ่ เป็นสิ่งควรค่าที่จะอนุรักษ์สืบทอดไว้ จึงสั่งซื้อตัวหนังใหญ่ จำนวน 200 ตัว มาจากจังหวัดพัทลุง ขนส่งข้ามอ่าวไทยมาทางเรือ พร้อมทั้งจ้างครูหนังมาช่วยในการฝึกสอน ถ่ายทอดการแสดงให้กับคนของท่านเจ้าเมือง เพื่อแสดงในงานสำคัญๆ
ในปี พ.ศ.2523 ได้มีการฝึกซ้อมหนังใหญ่และนำออกแสดงตามงานต่างๆ อีกครั้ง เช่น งานฉลองกรุงรัตนโกสินทร์ 200 ปี, งานสงกรานต์ เพื่อเป็นการฟื้นฟู การสืบสานศิลปวัฒนธรรมและการละเล่น ต่อมาอดีตเจ้าอาวาสบ้านดอน เห็นว่าควรมีสถานที่เก็บอนุรักษ์ตัวหนังให้ดีกว่าเดิม เพื่อให้คนรุ่นใหม่สามารถเรียนรู้ศิลปะเก่าแก่อันทรงคุณค่า จึงริเริ่มโครงการสร้างอาคารเพื่อเก็บหนังใหญ่ และเปิดให้คนได้เข้าชมตั้งแต่ พ.ศ.2534 เป็นต้นมา
ภายในอาคารพิพิธภัณฑ์ จัดแสดงตัวหนังใหญ่ ห้องประชุมเพื่อรับฟังคำบรรยายและชมวีดีทัศน์การแสดงหนังใหญ่ ปัจจุบันหนังใหญ่ที่เคยมีอยู่จาก 200 ตัว ได้ผุพังไปบ้าง จึงได้มีการทำเพิ่มเติมอีก 77 ตัว และใช้เล่นแสดงร่วมกันกับหนังใหญ่ชุดเดิม เรื่องที่นิยมแสดง คือ เรื่องรามเกียรติ์ อิเหนา เป็นต้น ตัวหนังสำคัญที่จัดแสดงไว้ คือ
- หนังเจ้าหรือหนังครู เป็นตัวหนังที่ใช้สำหรับพิธีไหว้ครูเท่านั้น ตัวหนังนี้จะไม่ใช้ในการแสดง ได้แก่ หนังฤษี หนังพระอิศวร หนังพระนารายณ์
- หนังเฝ้าหรือหนังไหว้ เป็นภาพเดี่ยว เห็นหน้าด้านข้าง ตัวหนังอยู่ในท่าพนมมือไหว้ หนังชนิดนี้มีความสูงประมาณ 1 เมตร
- หนังคเนจรหรือหนังเดิน เป็นภาพเดี่ยว เห็นหน้าด้านข้าง หากเป็นตัวพระ ตัวนาง หรือตัวยักษ์ ตัวหนังอยู่ในท่าเดิน ถ้าเป็นภาพลิง จะเป็นท่าหย่อง
- หนังง่าหรือหนังเหาะ เป็นภาพเดี่ยว เห็นหน้าด้านข้าง เป็นตัวหนังทำท่าเหาะ ท่าแผลงศร ท่าถืออาวุธ
- หนังเมือง เป็นหนังภาพเดี่ยวหรือหลายภาพในหนังผืนเดียว ตัวหนังที่มีลวดลายปราสาท ราชวัง หนังชนิดนี้ บางตัวสูงถึง 2 เมตร
- หนังรถ เป็นหนังรูปลวดลายราชรถ มีทั้งตัวหนังเดี่ยวๆ และหลายตัวในแผงเดียวกัน
- หนังจับ เป็นหนังที่มีภาพตัวละครตั้งแต่สองตัวขึ้นไป อยู่ในหนังผืนเดียว ทำท่าสู้รบหรือจับกัน เป็นหนังที่มีความสูงพอกับหนังเมือง
