จังหวัดระยองตั้งอยู่ชายฝั่งทะเลภาคตะวันออกของประเทศไทย มีพื้นที่ติดอ่าวไทยและอุดมสมบูรณ์ทั้งด้านทรัพยากรธรรมชาติ ป่าไม้ สัตว์น้ำ และดินที่เหมาะแก่การเพาะปลูก ทำให้ดินแดนแห่งนี้มีมนุษย์เข้ามาตั้งถิ่นฐานตั้งแต่สมัยโบราณ ระยองมิได้เป็นเพียงเมืองชายทะเล แต่ยังมีความสำคัญทั้งด้านเศรษฐกิจ การเมือง การทหาร และวัฒนธรรมของชาติไทยตลอดหลายศตวรรษที่ผ่านมา

1. สมัยก่อนประวัติศาสตร์

ในพื้นที่จังหวัดระยองพบหลักฐานโบราณวัตถุหลายประเภท เช่น ขวานหินขัด ลูกปัดแก้ว ภาชนะดินเผา และเศษเครื่องมือหิน ซึ่งแสดงว่ามีการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์มาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ โดยเฉพาะบริเวณลุ่มน้ำประแสและพื้นที่ใกล้ปากแม่น้ำ การตั้งถิ่นฐานเหล่านี้สะท้อนว่าชุมชนโบราณมีการดำรงชีวิตด้วยการประมง การล่าสัตว์ การเก็บของป่า และเริ่มรู้จักเพาะปลูก

ทำเลที่ตั้งของระยองติดชายฝั่งทะเล ทำให้กลายเป็นจุดเชื่อมโยงระหว่างชุมชนชายฝั่งกับชุมชนภายในแผ่นดิน ร่องรอยทางโบราณคดีชี้ให้เห็นว่า มีการแลกเปลี่ยนสินค้ากับแหล่งอื่น เช่น เครื่องประดับหิน ลูกปัดแก้ว และเครื่องมือสำริด ซึ่งอาจมาจากการค้าขายทางทะเลในระดับภูมิภาค

2. สมัยทวารวดี–ขอม (พุทธศตวรรษที่ 12–16)

เมื่อก้าวเข้าสู่ยุคที่อารยธรรมทวารวดีและขอมมีอิทธิพลในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ระยองก็ตกอยู่ในเขตวัฒนธรรมนั้นเช่นกัน มีร่องรอยโบราณสถานและโบราณวัตถุ เช่น พระพุทธรูปหินทราย ศิลาแกะสลัก และร่องรอยคูเมืองโบราณ ซึ่งสะท้อนถึงการยอมรับศาสนาพุทธและศาสนาพราหมณ์เข้ามาสู่ชุมชน

การติดต่อค้าขายทางทะเลยังคงเป็นปัจจัยสำคัญ ระยองในยุคนี้อาจเป็นทั้งแหล่งผลิตและแหล่งผ่านของสินค้า เช่น เกลือทะเล สัตว์น้ำแห้ง รวมถึงของป่าและไม้หอม ซึ่งเป็นสินค้าที่มีค่ามากในเครือข่ายการค้าโบราณ

3. สมัยกรุงศรีอยุธยา (พ.ศ. 1893–2310)

เมื่ออาณาจักรอยุธยาขยายอำนาจมาถึงหัวเมืองชายฝั่งทะเลตะวันออก เมืองระยองได้รับการยกฐานะเป็นเมืองหน้าด่าน ทำหน้าที่ทั้งป้องกันศัตรูและเป็นจุดรวบรวมสินค้าเพื่อการค้า การติดต่อทางทะเลกับชาวจีนและชาวต่างชาติมีความสำคัญมากขึ้น

เหตุการณ์สำคัญในประวัติศาสตร์ของชาติไทยที่เกี่ยวข้องกับระยองเกิดขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2310 หลังจากกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชได้นำไพร่พลออกจากกรุง และเสด็จมายังเมืองระยองเพื่อรวบรวมกองกำลัง ตำนานท้องถิ่นบอกว่าพระองค์ได้ประทับที่วัดลุ่มมหาชัยชุมพล และได้รับการช่วยเหลือจากชาวเมืองทั้งด้านกำลังพลและเสบียง ก่อนจะเคลื่อนทัพไปยังจันทบุรีเพื่อสร้างความมั่นคงในการกอบกู้เอกราช

4. สมัยกรุงธนบุรี (พ.ศ. 2310–2325)

เมื่อพระเจ้าตากสินสถาปนากรุงธนบุรีเป็นราชธานี เมืองระยองจึงมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่ง ถูกใช้เป็นฐานที่มั่นด้านการทหารและการคมนาคม การปกครองท้องถิ่นมีการแต่งตั้งเจ้าเมืองและขุนนางคอยดูแล เพื่อให้แน่ใจว่าหัวเมืองชายฝั่งตะวันออกยังคงภักดีต่อราชสำนัก

นอกจากความสำคัญด้านการทหารแล้ว ระยองยังคงเป็นเมืองการค้าชายฝั่ง มีการแลกเปลี่ยนสินค้ากับชาวจีนและต่างชาติ ทำให้เศรษฐกิจในพื้นที่ไม่เพียงรองรับความต้องการท้องถิ่น แต่ยังเชื่อมโยงกับเศรษฐกิจของราชอาณาจักรโดยรวม

5. สมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น (รัชกาลที่ 1–3, พ.ศ. 2325–2394)

หลังจากตั้งกรุงเทพมหานครเป็นราชธานี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) โปรดให้จัดระบบหัวเมืองชายฝั่งตะวันออก ระยองถูกจัดให้อยู่ในหัวเมืองกลุ่มเดียวกับจันทบุรีและตราด เพื่อใช้เป็นด่านป้องกันการรุกรานจากญวนและเขมร

เศรษฐกิจของระยองในยุคนี้ยังคงพึ่งพาการทำประมง เกลือทะเล และของป่า ซึ่งถูกลำเลียงเข้าสู่กรุงเทพฯ นอกจากนี้ยังมีการสร้างป้อมและแนวป้องกันชายฝั่งเพื่อป้องกันโจรสลัด ซึ่งมักเข้ามาปล้นสะดมในทะเลอ่าวไทย

6. สมัยรัตนโกสินทร์ตอนกลาง (รัชกาลที่ 4–5, พ.ศ. 2394–2453)

ในรัชกาลที่ 4 มีการปรับปรุงการปกครองหัวเมือง โดยระยองถูกจัดให้อยู่ในสังกัดเมืองจันทบุรี และเมื่อถึงรัชกาลที่ 5 ได้มีการปฏิรูปการปกครองมณฑลเทศาภิบาล (พ.ศ. 2435) ระยองจึงถูกจัดให้อยู่ในมณฑลจันทบุรี

เศรษฐกิจท้องถิ่นเจริญขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยมีทั้งการทำประมงชายฝั่ง การค้าสำเภากับชาวจีน และการเพาะปลูกผลไม้เมืองร้อน เช่น เงาะ มังคุด ทุเรียน ซึ่งกลายเป็นสินค้าที่สร้างชื่อเสียง ถนนและเส้นทางคมนาคมเริ่มขยายตัว ทำให้ระยองติดต่อกับจังหวัดใกล้เคียงได้สะดวกขึ้น

7. สมัยรัตนโกสินทร์ตอนปลาย – ปัจจุบัน

เมื่อมีการเลิกมณฑลเทศาภิบาลในปี พ.ศ. 2476 ระยองได้รับการยกฐานะเป็นจังหวัดเต็มรูปแบบ ต่อมาในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 ระยองถูกใช้เป็นฐานทัพเรือและมีความสำคัญทางยุทธศาสตร์ เนื่องจากอยู่ติดอ่าวไทยและใกล้กับเส้นทางคมนาคมทางทะเล

หลังสงคราม เศรษฐกิจของจังหวัดเจริญขึ้นอย่างต่อเนื่องจากการทำประมงและการเกษตร โดยเฉพาะผลไม้ที่ขึ้นชื่ออย่างทุเรียน เงาะ และมังคุด ซึ่งทำให้ระยองมีชื่อเสียงทั่วประเทศ

ก้าวสำคัญของจังหวัดเกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2524 เมื่อรัฐบาลประกาศโครงการพัฒนาชายฝั่งทะเลตะวันออก (Eastern Seaboard Development Program) ทำให้ระยองกลายเป็นศูนย์กลางอุตสาหกรรมพลังงาน ปิโตรเคมี และการส่งออก การพัฒนาด้านอุตสาหกรรมนี้ทำให้จังหวัดมีบทบาทในระดับชาติและนานาชาติ

ปัจจุบัน ระยองไม่เพียงแต่มีบทบาทด้านอุตสาหกรรม หากยังเป็นจังหวัดที่มีเสน่ห์ด้านการท่องเที่ยว มีเกาะแก่งและชายหาดสวยงาม เช่น เกาะเสม็ด หาดแม่รำพึง และยังคงรักษามรดกทางวัฒนธรรม เช่น ประเพณีทำบุญกลางบ้าน ประเพณีบวชลูกแก้ว และอาหารพื้นถิ่น โดยเฉพาะ “ผลไม้เมืองระยอง” ที่เป็นเอกลักษณ์ทางเศรษฐกิจและวัฒนธรรม

สรุป

ประวัติศาสตร์ของจังหวัดระยองสะท้อนพัฒนาการของเมืองชายฝั่งที่มีความสำคัญต่อบ้านเมืองไทยตั้งแต่ยุคโบราณ ระยองไม่เพียงเป็นพื้นที่ที่อุดมสมบูรณ์ด้านทรัพยากร แต่ยังเป็นเวทีของเหตุการณ์สำคัญในชาติ เช่น การกอบกู้เอกราชของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชในปี พ.ศ. 2310

เมื่อเวลาผ่านไป ระยองเปลี่ยนแปลงจากเมืองชายฝั่งที่อาศัยการเกษตรและการประมง ไปสู่การเป็นจังหวัดศูนย์กลางอุตสาหกรรมพลังงานและการท่องเที่ยวของภาคตะวันออก ทำให้ระยองมีความสำคัญทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคม การเมือง และวัฒนธรรมในระดับประเทศจนถึงปัจจุบัน