“…..ระยองเริ่มมีชื่อปรากฏในพงศาวดารเมื่อปี พ.ศ. 2113 ในรัชสมัยของสมเด็จพระมหาธรรมราชาแห่งกรุงศรีอยุธยา ส่วนประวัติดั้งเดิมก่อนหน้านี้เป็นเพียงข้อสันนิษฐานที่พอจะเชื่อถือได้ว่าระยองน่าจะเป็นเมืองที่ก่อสร้างขึ้นในสมัยของขอมคือ เมื่อประมาณ ปี พ.ศ. 1500 ซึ่งเป็นสมัยที่ขอมมีอานุภาพครอบคลุมอยู่ในดินแดนสุวรรณภูมิ มีเมืองนครธมเป็นราชธานีขอมได้สร้างเมืองนครพนมเป็นเมืองหน้าด่านแรก เมืองพิมายเป็นเมืองอุปราชและได้สถาปนาเมืองลพบุรีขึ้นเป็นเมืองสำคัญด้วย ส่วนทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของเมืองนครธม เมืองหน้าด่านเมืองแรกที่ขอมสร้างก็คือ เมืองจันทบูรหรือจันทบุรีในปัจจุบันนี้

เมื่อขอมสร้างจันทบุรีเป็นเมืองหน้าด่าน เพื่อนำเอาอารยะธรรมของขอมเข้ามาสู่แคว้น ทวาราวดี ก็น่าจะอนุมานได้ว่าขอมเป็นผู้สร้างเมืองระยองนี้  แต่ไม่ปรากฏแน่ชัดว่าสร้างขึ้นในสมัยใด นักโบราณคดีได้สันนิษฐานจากหลักฐานที่ได้ค้นพบ คือ ซากหินสลักรูปต่างๆ ที่ปรากฏอยู่ที่บ้านดอน บ้านหนองเต่า ตำบลเชิงเนิน คูค่ายและซากศิลาแลงบ้านคลองยายล้ำ ตำบลบ้านค่าย อำเภอบ้านค่ายซึ่งเป็นศิลปะการก่อสร้างแบบขอม ทำให้สันนิษฐานว่าระยองน่าจะเป็นเมืองที่ก่อสร้างขึ้นในสมัยของขอม…..”

จากข้อความดังกล่าวเป็นข้อมูลที่เป็นข้ออ้างอิงว่าระยองสร้างขึ้นในสมัยขอม โดยสันนิษฐานจากหลักฐานที่ค้นพบ 2 แห่ง คือที่บ้านหนองเต่า ต.เชิงเนิน อ.เมืองระยอง และที่บ้านคลองยายล้ำ ต.บ้านค่าย อ.บ้านค่ายแต่หลักฐานอ้างอิงดังกล่าวจะมีใครทราบหรือไม่ว่ามีลักษณะเป็นเช่นไรอยู่ที่ไหนสภาพปัจจุบันเป็นอย่างไร

ผู้เขียนจึงขอนำเอาหลักฐานที่กล่าวถึง คือ คูค่ายและซากศิลาแลงบ้านคลองยายล้ำ มาอธิบายชี้แจงให้ทราบ โดยอาศัยข้อมูลจากการพบเห็นด้วยตนเอง เนื่องจากผู้เขียนเกิดและอาศัยอยู่ในบริเวณสถานที่ดังกล่าว และใช้การสัมภาษณ์บุคคลที่เกิดและอาศัยอยู่ในบริเวณที่มีหลักฐานปรากฏ ดังนี้

ปัจจุบันบ้านคลองคลองยายล้ำ อยู่ในเขตหมู่ที่ 4 และหมู่ที่ 6 ตำบลบ้านค่าย อำเภอบ้านค่าย (แยกจากหมู่ที่ 4 โดยมีคลองชลประทานเป็นเส้นแบ่งเขต (คลองชลประทานสร้างเมื่อ พ.ศ.2493-2497) พื้นที่บ้านคลองยายล้ำเป็นพื้นที่ราบลุ่ม ดั้งเดิมชาวบ้านประกอบอาชีพทำนาแต่ปัจจุบันเหลือเพียงเล็กน้อย